Heks deel 1

Er zijn weinig archetypes die de laatste paar honderd jaar een slechtere reputatie hebben gekregen dan de heks. Heksen zijn lelijk, slecht en gevaarlijk. Dat kan elk sprookje je vertellen.

Bloedige hetze

Eigenlijk is dat een merkwaardige conclusie als je bedenkt dat de mensen die in het verleden als heks werden aangemerkt geen daders waren, maar juist slachtoffers. Slachtoffers van een van de meest bloedige hetzes in het vroegmoderne Europa. De heksenvervolgingen hebben naar schatting 60.000 mensen het leven gekost en van die mensen was de overgrote meerderheid vrouw.

Een doodenge, door de kerk aangewakkerde campagne van vrouwenhaat, een collectieve psychose die zeker driehonderd jaar heeft geduurd –grofweg van 1450 tot 1750. De laatste heks in Europa was waarschijnlijk Anna Göldi, die in 1782 in Zwitserland werd onthoofd.

(Trouwens pas in 1951 is de Witchcraft Act uit het Engelse wetboek gehaald en Zuid Afrika kent nog steeds een Witchcraft Suppression Act)

Zondebok voor rampen en misoogsten

Het vroegmoderne Europa had sociaal gezien een guur klimaat: epidemieën, hongersnoden, kindersterfte en oorlogen teisterden het continent. Er kwam nieuwe rijkdom uit de koloniën, maar die was niet voor iedereen. De verschillen tussen arm en rijk werden groter. Voor grote groepen mensen nam de economische onzekerheid juist toe.

Dat de kerk daarbij ook nog eens scheurde (Luther spijkerde in 1517 zijn stellingen aan de kerkdeur van Wittenberg) en er op veel plekken een strijd ontbrandde tussen katholieke en protestantse groepen deed de stabiliteit weinig goed.

Van anders is het een kleine stap naar bedreigend en/of schuldig

Er was zoveel potentiële onrust dat er een zondebok gezocht werd (ook een archetype waarover ik graag eens iets wil schrijven) voor ongeluk, rampen en misoogsten. En die werd gevonden in de oudere, alleenstaande vrouw.

Deze groep vrouwen viel een beetje buiten de samenleving, ze waren geen onderdeel van een groter familieverband. Ze waren niemands echtgenoot of dochter, en als ze al kinderen hadden, waren die meestal al volwassen en het huis uit. Kortom deze vrouwen hoorden nergens bij.

#Hexit

Segregatie is een voorwaarde voor ‘othering’ schrijft John Powell, het proces waarbij een groep of individu wordt aangemerkt als ‘niet van ons’. En van anders is het een kleine stap naar bedreigend en/of schuldig. Genocides op minderheden hebben telkens weer dezelfde voedingsbodem: er is een groep die buiten de samenleving wordt geplaatst en vervolgens krijgen ze de schuld van alles wat er misgaat.

De heksenvervolgingen en de culturele context waarin die konden plaatsvinden hebben diepe sporen nagelaten en zitten nog steeds diep in onze cultuur. De bandbreedte van wat getolereerd wordt van vrouwen is nog altijd een stuk smaller dan bij mannen. Vrouwen die niet aan dit beeld voldoen worden nog altijd weggezet als lelijk, slecht en gevaarlijk, kortom als heks in de negatiefste betekenis van het woord.

De haat en de onversneden seksistische opmerkingen die politici als Sigrid Kaag en Sylvana Simons ten deel vielen, zijn daar illustraties van.

(En voor degenen die nu over Twitter-mores beginnen waarvan ook mannen het slachtoffer zijn: ja, dat klopt, maar er is wel degelijk verschil met de manier waarop vrouwelijke politici worden aangepakt en bijvoorbeeld de mate waarin het bij vrouwen altijd over hun uiterlijk moet gaan. Zoek op X/voorheen Twitter nog maar eens op #hexit).

Brandstapelangst

Vrouwen hebben nog altijd een grote angst om ouder te worden, om niet lief gevonden te worden, om op te vallen, ruimte in te nemen, om hun mond open te doen en de waarheid te spreken als ze weten dat die niet goed zal vallen. Ze blijven liever het havermelk-latte-yoga meisje dat iedereen te vriend houdt.

Brandstapelangst noemt Susan Smit dat, hoewel ik denk dat veel vrouwen zich er niet van bewust zullen zijn of zelfs zullen ontkennen dat hun angst naar vuur ruikt, is het getob over wat je wel en niet kunt zeggen, wat je wel en niet aan kunt, hoeveel van jezelf je mag laten zien, of je niet te veel bent of te weinig, te dominant of te muizig, denk ik voor elke vrouw herkenbaar.

Blijkbaar zijn we er nu pas aan toe om de heksenvervolgingen te zien vanuit het perspectief van de slachtoffers

Niet zelden zijn het trouwens juist vrouwen die andere vrouwen de maat nemen en veroordelen. Ook dat is niet nieuw: ja, de heksenvervolgingen waren voornamelijk gericht tegen vrouwen, maar degenen die heksen aangaven en tegen hen getuigden waren net zo goed vrouwen als mannen.

Ambivalent tegenover  heksen-activisme

De afgelopen paar jaar staat de heks ineens in hernieuwde belangstelling. Er verschijnen boeken, zoals De heks van Limbricht van Susan Smit, een roman over de laatst vervolgde heks in Nederland, Entgen Luiten (ong. 1600-1674), er zijn podcasts, zoals Witch, een uitstekende serie van de BBC, er zijn activisten die zich inzetten voor een nationaal heksenmonument.

Blijkbaar zijn we er nu pas aan toe om de heksenvervolgingen te zien vanuit het perspectief van de slachtoffers. Rehabilitatie voor de tienduizenden anonieme vrouwen (en mannen) die op de brandstapel terechtkwamen is goed, ze verdienen een meer prominente plek in onze geschiedenis. En wat zeker een prominente plek verdient is de collectieve waanzin, wellicht kan het ons behoeden in de toekomst voor nieuwe vormen van massapsychose (hoewel?).  

En toch sta ik ambivalent tegenover heksen-activisme. Van kreten als ‘We are the granddaughters of the witches you couldn’t burn’ gaan mijn nekharen overeind staan.

Wij zijn ook de erfgenamen van de heksenverbranders

Het duurde een poosje voordat ik wist waarom. Ik denk dat het te maken heeft met de-vaak impliciete- claim van slachtofferschap. Ja, ik ben ervan overtuigd dat de hele culturele context rondom de heksenvervolgingen nog steeds een rol speelt in hoe we naar vrouwen kijken, maar ik ben niet bereid mezelf –uitsluitend- als slachtoffer te zien omdat ik toevallig vrouw ben en anderen -mannen- als dader.

Othering

De ‘we’ en de ‘you’ in de slogan hierboven rieken me te veel naar othering. Er is geen we en geen you, of, beter gezegd, we zijn het allebei, slachtoffer en dader. Wij zijn erfgenamen van de heksen en van de heksenverbranders, ze leven allebei in ons voort, in onze angsten en onze veroordelingen.

Het besef dat haat en intolerantie in ons allemaal schuilen en dat het altijd onze taak blijft om zelf tegenwicht te geven en ons te blijven verbinden met onze wijsheid, biedt in mijn ogen de enige bescherming tegen toekomstige haatcampagnes. Helaas wijst de geschiedenis uit dat we daar lang niet altijd in slagen.  

Zo, dat was het -drastisch ingekorte- historische verhaal over de heks. Dan kunnen we het in deel 2 eindelijk hebben over haar meer archetypische kanten.

Wil je meer weten over de archetypes die jouw gedrag beïnvloeden? Binnenkort organiseer ik een workshop waarin we gaan onderzoeken welke typetjes in jou aanwezig zijn en wat die te vertellen hebben over jouw zielsmissie en de fase waarin je zit.